Bologna, Oxford, Cambridge ve Heidelberg; dünyanın önemli üniversitelerinin bulunduğu şehirlerdir. İtalya’daki Bologna Üniversitesi 1088, İngiltere’deki Oxford Üniversitesi 1096 ve İspanya’daki Salamanca Üniversitesi 1134 yılında kurulmuştur ki bunlar Avrupa’nın en eski üniversiteleridirler.[1] 859 yılına gittiğimizde ise dünyanın en eski üniversitesinin kurulduğu yıla ulaşıyoruz. Bu üniversite Fas’ta yer alan Fes şehrinde, Fâtıma el-Fihrî tarafından kurulan Karaviyyîn Üniversitesi’dir. Hem UNESCO hem de Guinness Dünya Rekorları tarafından Karaviyyîn Üniversitesi’nin dünyada hâlen faaliyet gösteren en eski eğitim kurumu olduğu belirtilir.[2]
Fâtıma el-Fihrî, 800 yılında, bugünkü Tunus sınırları içerisinde yer alan Kayrevan’da, saygın, dindar ve irfan sahibi bir ailenin kızı olarak dünyaya gelir. Ailesi, Efendimizin (sallallâhu aleyhi ve sellem) “Her kim iki kız çocuğunu yetişkinlik çağına gelinceye kadar büyütüp terbiye ederse, kıyamet günü o kimseyle ben şöyle yan yana bulunacağız.”[3] hadisinde geçen o şanlı kimselerden olmayı ne kadar istediklerini göstermek istercesine Fâtıma’nın ve kız kardeşinin eğitimine büyük bir önem verir. Ailenin maddî durumu pek iyi olmasa da iki kız kardeş de ileri seviyede eğitim alır. 824 yılında, Arapların İspanya’nın güneyinden ve Tunus’tan sürüldüğü sıralarda, Fâtıma ve ailesi de göç etmek durumunda kalarak, ileride babasının başarılı bir ticaret adamı olacağı Fes şehrine gelirler. Yaşanan göç dalgası sonrasında Fes, Kuzey Afrika’da Arap kültürünün oluştuğu önemli bir merkez haline gelerek zamanının “Müslüman Batısı” adını alır.
Fâtıma burada evlenerek ailesinin yanından ayrılır, ancak kısa süre içinde, babasını, erkek kardeşini ve eşini kaybeder. Fâtıma ve kardeşine babalarından kayda değer miktarda bir miras kalır. Hayatlarını rahatça geçindirebilecek kadar ekonomik rahatlığa ulaşan iki kardeş, bundan sonra neler yapabileceklerini düşünmeye başlarlar. Aldıkları eğitimin kendilerine kazandırdığı ufukla, yaşadıkları şehir ve orada yaşayan insanların ibadet ve eğitim ihtiyaçlarını gidermek adına iki cami yaptırmaya karar verirler.[4] Fâtıma ise caminin yanında bir de medrese yaptırmayı düşünür.[5] Ona ilham olan hadislerden bir tanesi de muhtemelen, “İlim öğrenmek kadın ve erkek her Müslümana farzdır.”[6] hadisidir.
859 yılının Ramazan ayı başlangıcında Fâtıma, Karaviyyîn Üniversitesinin yapımına başlar. Fâtıma, caminin inşasını özenle takip eder. Yapılan binaların satın aldığı arazi sınırları içerisinde olmasına ve yapımında kullanılan malzemelerin de kendi kaynakları vesilesiyle temin edilmesine özellikle dikkat eder. Bu tarih aynı zamanda Karaviyyîn Üniversitesinin kuruluş yılı olur.
Karaviyyîn medresesi eğitim faaliyetlerine ilk olarak ilahiyat ve Kur’ân eğitimi alanlarında başlar. Git gide büyüyen üniversite daha sonraları mantık, matematik ve fen bilimleri alanlarında da eğitim vermeye başlar. Muhyiddin ibni Arabi ve İbn Haldun gibi meşhur İslam alimlerinin bu üniversiteden eğitim almak için Fes’e geldikleri rivayet edilir.[7] Bunun yanı sıra Karaviyyîn Üniversitesi, kurulduğu andan itibaren Batı dünyası ile kültür ve ilim alışverişi yapan önemli bir köprü görevi görür. Papa II. Sylvester, Nicolas Clénard[8] ve Maimonides[9] gibi önemli isimlerinin bu üniversitede eğitim aldıkları aktarılır. Üniversite kendisini geliştirmeye devam ederken ismini bir kez daha tarih kitaplarına geçirmeyi başarır: Karaviyyîn Üniversite Kütüphanesi, dünyanın ilk üniversite kütüphanesi olarak tarih kitaplarına geçer. Bu kütüphanede İslam tarihine dair önemli bilgiler de bulunur.[10]
Fâtıma, babasından kalan mirası faydalı bir şekilde kullanır ve sonraki nesiller adına elinden geleni yapar. Medresenin başında bulunarak birikimini herkesle paylaşmak için gayret eder. Muhterem Fethullah Gülen Hocaefendi’nin, “Ele aldığı meseleyi ilim ve hakikat aşkıyla derinlemesine araştıran, tetkik eden, etraflıca bilen ve elde ettiği o bilgiyi medenî cesaretiyle ifade edip ortaya koyabilen hakikat yolcusuna biz entelektüel diyoruz.”[11] sözleriyle ifade ettiği bir insan olarak kendine düşen mesuliyetleri en güzel şekilde yerine getirir.
Dipnotlar
[1] https://oxfordsummercourses.com/articles/oldest-universities-in-the-world/
[2] https://www.dailysabah.com/life/history/al-qarawiyyin-worlds-oldest-continually-operating-university-was-founded-by-a-muslim-woman
[3] Müslim, Birr, 149.
[4] https://www.musikexpress.de/fatima-al-fihri-die-gruenderin-der-allerersten-universitaet-der-welt-1848701/
[5] https://www.İslamiq.de/2019/03/08/fatima-al-fihri-gruenderin-der-ersten-universitaet-in-marokko/
[6] İbn Mâce, Mukaddime, 17.
[7] https://www.islamiq.de/2019/03/08/fatima-al-fihri-gruenderin-der-ersten-universitaet-in-marokko/
[8] 16. asırda, Belçika’da bulunan Leuven Üniversitesinde profesör olarak görev yaptı.
[9] 1135–1204 yılları arasında yaşamış, Yahudi filozof ve avukat.
[10] https://wir-staerken-maedchen.de/vorbild/fatima-al-fhiri/
[11] https://herkul.org/kirik-testi/entelektuel-ve-dirilis/
